معماری پست مدرن

چارلز جنکز عقیده دارد که آگاهی از پست مدرن با تاریخچه ی غریبی همراه است که نیاز به اندکی توضیح دارد. این جریان در بیست سال اخیر توسعه یافته و هم اکنون به سرعت در جریان متمرکز شدن و پیش روی به سوی یک روش جدید است. منتقدان معماری تاریخچه پست مدرن معتقدند که اشکال گرایش هایی که در تمام طول دهه در کارهای گروهی از معماران آمریکایی و به طور مشخص در کارهای اروسارینن، ادوارد دورل استون، مینو رویا ماساکی، فیلیپ جانسون نمایان بود در نهایت به صورت اصول جاافتاده معماری پست مدرن که خود بازتابی در برابر معماری مدرن بود معقول شدند (جودت، 1384: 79).

بنای پست مدرن بنایی است که دست کم خود را در برابر معماری مدرن در آنِ واحد در دو سطح مطرح می کند: یکی برای معماران و گروه محدودی از علاقه مندان که به مفاهیم خاص معماری می پردازند و دیگری برای عموم مردم با سکنان بومی، که به سایر جنبه ها چون آسایش و سنت و طریقه ی زندگی و... توجه دارند. به این ترتیب معماری پست مدرن دورگه به نظر می رسد. می توان آن را به جلوه ی یک معبد کلاسیک یونان تشبیه کرد (جودت، 1384: 84).

 گرایش گسترده و روندهایی که معماری پست مدرن را می سازند همه یک وجه اشتراک دارند و آن در طلب معنا بودن است. فضای پست مدرن را می توان به باغ چینی تشبیه کرد. فضای باغ چینی برای این که خود را از بند اندیشه گرایی برهاند مفهوم معمولی زمان- مکان و اصول اجتماعی- منطقی را که هر دو تشکیل دهنده اصول معماری و رفتار هستند را موقتاً باز می ایستاند. پست مدرن ها فضا را با استفاده از پارتیشن، خرده شده و بغرنج مطرح می کنند (جودت، 1384: 107).

معتقدان مکتب پسا مدرن محیطی با معنا را می طلبند و این اعتقاد و عملکردگرایی، که معماری را تا حد تبدیل شرایط عملی اجتماعی و اقتصادی به فرم تنزل می یابد، انکار می کنند. با انتقادات نیچه از مدرنیته از اواخر قرن نوزده که در آلمان آغاز و توسط اندیشمندانی چون فروید، هایدگر، دریدا، لیوتار و... مورد بسط و شرح قرار گرفت به این نتیجه ی منطقی رسید که اگر فلسفه روح زمان و معماری کالبد زمان است با عوض شدن روح زمان، کالبد هم عوض می شود (قبادیان، 1382: 89).

 بسیاری از معماران و نظریه پردازان معاصر دیدگاه هایدگر مبنی بر این که رابطه با طبیعت در غنای تجربه انسانی امری حیاتی است را مورد استفاده قرار داده اند (کیت نسبیت، 1386: 75).

رابرت استرن، رابرت ونتوری و چالرز مور را بنیان گذاران تاریخ گرایی پسا مدرن به شمار آورده اند که از لحاظ نظری تأکید و تمرکز را از فرمالیسم مستقل و مدرن به جست و جوی معنا تغییر داده اند. استرن سه حوزه اصلی توجه این معماران پسا مدرن را که جملگی بر تولید معنا مربوطند، بر می شمرد: نما، شهر و ایده ی «حافظه ی فرهنگی». وی این سه حوزه فعالیت یا اصل که بر توجهات تأکید دارند تزیین گرایی، زمینه گرایی و اشارت گرایی می نامد.

به اعتقاد استرن، در فرم های جنبش تاریخ گرایی پسا مدرن نوع واقع گرایی نهفته است چرا که این فرم ها شناسه ی «محیط اجتماعیفرهنگی و سیاسی ای هستند که آنها را به وجود آورده است». هر سه اصل استرن نقش مهمی را برای تاریخ در تولید و ایجاد معنا در معماری پسا مدرن قائل می شوند (کیت نسبیت، 1386: 129).

 معماری پست مدرن توجه خود را به برخورد منتقدان با کلان ها و سبک های موجود، پذیرش هویت منطقه ای و بازگشت به سنت های عملی معطوف می سازد. معماری پست مدرن در پرتو روندی که جنکز آن را «رمزگذاری دوگانه» می خواند، روندی که هم مورد پسند خاص و عام و هم باب طبع طراح و مصرف کننده است، با عاریه گرفتن سبک های ادوار مختلف و استعانت از وجود بناهای دیگر، در طرح های خود تنوع گرا و التقاطی می باشد.

همان گونه که جنکس اشاره می کند معماری پست مدرن به همان میزان که رو به جلو حرکت می کند متضمن بازگشت به گذشته نیز هست. اما این بازگشت ها، همزمان فصل اختلافی با گذشته دارد که همان دخالت جهان مدرن است. کنت فرامپتون، از دیگر نویسندگان برجسته معماری پست مدرن، طرفدار نوعی «منطقه گرایی منتقدانه» است.

تقلیدهای تعویض آمیز پست مدرن از سبک های پیشین به معنای بازگشت به دوره ماقبل مدرن نیست. پست مدرن از مؤلفه های ماقبل مدرن به نحوی استفاده می کند که هم سبک هایی را که سبک معاصر از آن نشأت گرفته به رسمیت می شناسد و هم به وجهی تضمین آمیز آنها را در طرح های فرامدرن خود ادغام می کند.

معماری پست مدرن به جای دگرگون سازی هویت ساکنان محیط های اجتماعی با هدف سازگار کردن آنها با طرح های عقلانی از پیش تعیین شده می کوشد به محیط اجتماعی جنبه انسانی ببخشد و در عین حال حداکثر استفاده را از مواد و مصالح و پیشرفت های حاصله در عرصه مدرن در زمینه ی تکنیک های ساخت و ساز به عمل آورد. (مالپاس، 1386: 8).

ویژگی های معماری مدرن:

معماری مدرن بیش از هر چیز به کارایی و عملگرایی توجه دارد و از سبک و ابزار آلاتی بهره می گیرد که تا به حال سابقه ی چنین استفاده ای تا به این اندازه نداشته است و به گونه ای در دوره مدرن سعی در پیشرفت دارد و از تمام امکانات برای رسیدن به این هدف بهره می جوید.

 خواه این استفاده سبب محدودیت نقش انسانی در ایجاد آن شود و خواه سبب برتری تکنولوژی بر آدمیت شود. این هدف زمانی بهتر میسر می شود که با کمترین هزینه و بالاترین کارایی باشد و بهترین راه آن است که متوسل به تکنولوژی و برآوردهای علمی شویم. معماری مدرن در عین حال، حالت کل گرایانه دارد یعنی با توجه به این که ساختمان ها به صورت صنعتی ساخته می شوند گستردگی و جامعیت می یابد و منحصر در شخص یا سبک خاصی نمی شود. این سبک معماری، جهت برآورده کردن نیازها عمل می کند و چون از فرم مجرد استفاده می کند ضد تزئین، ضد نمایش، ضد استعاره، ضد یاد و راه تاریخی و ضد طنز است و به گونه ای در این سبک معماری معنا رخت بر بسته است.

یعنی دیگر معماری معنی و مفهوم خاصی انتقال نمی دهد و در پی پاسخ به پرسش یا واکنش به دیدگاه خاصی نیست. کرستین هریس فیلسوف و مدرس دانشگاه ییل معتقد است ویژگی «عینیت گرایی» مدرنیته فواید نامناسب دارد. اول این که محیط مادی به مواد و مصالح در دست انسان ها تبدیل شده است تا به گونه ای کورکورانه و حساب نشده از آن بهره برداری کنند و دوم این که معماری جزئی از فرهنگ تکنولوژیکی است که طالب « ماشین هایی برای زندگی» است نه خواستار باشیدن ها (کیت نسبیت، 1386: 142).

از دیدگاه زوری معماری مدرن ویژگی هایی دارد که از جمله: 1- طراحی بر اساس پلان آزاد 2- ایجاد ارتباط مطلق بین فضای داخلی و خارجی، انعطاف و آزادی در ایجاد دیوارهای داخلی 3- جمع آوری تمامی نکات مثبت، تجربیات فضایی در طول تاریخ در معماری مدرن 4- بهره وری از فناوری جدید به خصوص شیشه به جای دیوارهای بلند (8). اما لوکوربوزیه اصول پنج گانه دیگری نیز مانند مرتفع سازی، باغ روی بام، کاربرد پنجره کشیده نمای آزاد و سقف کنسول را از اصول معماری مدرن می داند (10).

ویژگی معماری پست مدرن:

در معماری پست مدرن به علت وجود ضعف هایی در معماری مدرن سعی در رفع آنها و ایجاد فضایی دارد که متفاوت و بهتر از دوره مدرن باشد. پست مدرن به طور کلی غیر انحصاری است در برابر مدرنیسم. یعنی پست مدرن در حال پیدا کردن منطقی برای تجدد مآبی در قرن بیستم است.

یکی از مشخصاتی که پست مدرن ها برای خود قائل هستند تبعیت از نوعی متافیزیک نامعمول است (جودت، 1384: 101). پست مدرن ها می گویند هر چند جوهرهای متافیزیسم و اصول مذهبی در حال از بین رفتن هستند اما یک اصل کلی کماکان وجود دارد و آن اینکه عملکرد معنوی باقی خواهد ماند. قلمرو معنوی آنها همانند نقاشان سورئالیست در اطراف استعاره های مجازی یا صریح در یک فرم معماری بیان می شود (جودت، 1384: 102).

پست مدرن نه یک جنبش انقلابی، که یک حرکت تدریجی و التقاطی است. آنچه زمانی در بیان معماری مدرن حذف و نفی می شد مجدداً به دست پست مدرن ها بازگردانده شد (جودت، 1384: 108). اکثریت پست مدرن ها بر این اعتقادند که یکی از مفاهیم کلیدی برای پست مدرنیسم تعدد گرایی در برابر وحدت گرایی مدرنیسم است (جودت، 1384: 152).

1- خصوصیات فرهنگی اجتماعی تاریخی و اقتصادی افرادی که از آن ساختمان استفاده می کنند.

2- خصوصیات شهری، خیابان، کوچه، مغازه

3- شرایط اقلیمی، رطوبت، سرما و گرما

4- نحوه ی زندگی روزمره اهالی ساختمان، نیازهای آنها، عادت آنها، طرز استفاده و پیش زمینه های ذهنی آنها و رابطه با فرم های زیستی

به نظر چارلز جنکز معمار نباید به تنهایی ساختمان را طراحی کند (آنچه در معماری مدرن مرسوم بود) بلکه باید همکار و مشاور داشته باشد. الگوی شکلی ساختمان نباید تنها در ذهن معمار باشد بلکه باید آن چیزی باشد که ساکنان آینده ی ساختمان با آن انس و آشنایی دارند و می توانند با آن ارتباط برقرار کنند (قبادیان، 1382: 103).

 به معماری پست مدرن، معماری پاپ یا مردمی نیز می گویند چرا که در این معماری از انجام تزئینات و رنگ های عامه پسند و جالب توجه برای مردم استفاده می شود. بر خلاف مدرن که قشر خاصی می تواند متوجه معانی و مفاهیم انتزاعی آن شود. ساختمان پست مدرن دارای دوگانگی در قواعد و مفاهیم است یکی برای قشر روشنفکر و دیگری برای عامه ی مردم (قبادیان، 1382: 105).

از دیگر ویژگی های معماری پست مدرن آن است که هنرمندان پست مدرن شکل و شمایل انسانی و دیگر فرم های قابل شناخت را مجدداً در کارهایشان عرضه کرده اند و به سلطه ی دراز مدت انتزاع که با کوبیسم، کانستراکتیویسم و سوپرمانیسم شروع شده بود پایان بخشیدند. در معماری پسا مدرن، به کارگیری سبک های تاریخی یا اجزایی قابل شناخت سبک های خاص مفهوم و مقصودی مشابه دارد. به نظر جنکز معماری پست مدرن ویژگی هایی دارد از جمله:

1- نوعی معماری پلورالیستی است- شدیداً التقاطی- که از تفاوت و تمایز و غیریت تجلیل و از سبک ها و زبان های مختلف اقتباس می کند.

2- این التقاط گرایی به نوعی متنافر نوعی هماهنگ و هارمونی ناموزون، نوعی کاربرد مواد ضد و نقیض و نوعی پارادوکس منجر می شود که دومین ویژگی پست مدرن است. این تنافر هزل آمیز و شوخ طبعانه است.

3- نوعی شهرگرایی و شهرنشینی که ساختمان ها به تنهایی به چشم نمی آیند و آمیزه ای از آیین ها، تقلیدها و تمسخرها و موجب بسط سایر ساختمان ها در پیرامون خود می شوند.

4- ساختمان های پست مدرن دارای شخصیت انسانی یا انسانی شکل هستند.

5- نشان دهنده ی رابطه ی بین گذشته و حال هستند.

6- اشتیاق به معنی و محتوا دارند.

7- وجود رمزگذاری مضاعف از ترکیب و کنار هم قرار دادن سبک هاست. ساختمان پست مدرن بیانگر این یا آن نیست بلکه بیانگر هم این و هم آن است.

8- ساختمان پست مدرن چند بنیانی یا چند وجهی است. یعنی می تواند معنای چیزهای زیادی باشد. بر خلاف تک معنایی یا تک وجهی بودن ساختمان مدرنیست. معماری پست مدرن چند بنیانی، غیر انحصاری، طفره رونده، طنین دار و سمبلیک هستند.

9- به تفسیر مجدد سنت می پردازند یعنی کپی صرف گذشته نیستند.

10- بسیاری از ساختمان های پست مدرن در اشتیاق بازگشت به مرکز غایت هستند(7).

معماری پست مدرن واکنشی است علیه چیزی که فرتیس هاندرتاسر نقاش معاصر اتریشی آن را استبداد خطوط مستقیم نامیده است. در معماری جدید تأکید بر خطوط منحنی، تأکید بر امور غیر قابل پیش بینی، تأکید بر تزئین و تقلید و زیبایی غیر کارکردی است. سطوح شفاف و آینه وار و هزاره های پیچ در پیچ عناصر عمده در معماری پست مدرن به شمار می روند(9).

شباهت ها و تفاوت های معماری مدرن و معماری پست مدرن

این دو سبک شباهت های زیادی به هم ندارند ولی معماری پست مدرن از بعضی جنبه ها از معماری مدرن پیروی کرده است و باعث ایجاد شباهت بین آن ها شده است. مثلاً از لحاظ توجه به تکنولوژی و استفاده از روزآمدترین وسایل و ابزار آلات ساختمان سازی جهت سهولت کار؛ مورد دیگر توجه به پیشرفت است هر چند این جنبه در پست مدرن به صورت واضح لحاظ نشده است اما به شکل غیر قابل انکاری در این سبک دیده می شود.

هم معماری مدرن و هم معماری پست مدرن در استفاده از تکنولوژی و صنعت و در شکل دادن به هویت ساختمان هم داستان هستند. اما معماری در این بستر به دنبال خلوص و سادگی نیست آن طور که معماری مدرن به دنبال آن بود (Best and Kellner, 1997, p. 153). جنبه دیگر شباهت به نوعی توجه به نیاز است هر چند در معماری مدرن عملکردگرایی هدف اصلی است تا به نیازها پاسخ داده شود، اما در پست مدرن نیز این توجه به نیاز جامعه و فرد دخیل است یعنی همان شعار پست مدرن ها که می گویند معماری نباید توسط یک نفر انجام شود بلکه باید افراد زیادی دخیل باشند.

 در عین حال مورد توجه و پسند مشتری نیز باشد. این یعنی توجه به نیاز و نوع درخواست افراد انسانی، که در پست مدرن نیز به گونه ای شاهد آن هستیم. شباهت بعدی که میان این دو سبک می توان برشمرد جنبه مثبتی است که از معماری مدرن به معماری پست مدرن رسیده است و آن تکیه بر مدیریت و برنامه ریزی است که دوره مدرن را از سنتی جدا می کند که در این دوره نیز شاهد آن هستیم. از لحاظ شباهت این دو سبک می توان این تعبیر را به کار برد که معماری پست مدرن «پای بر روی دوش مدرن» گذاشته است یعنی توجه به معماری های مدرن و تکامل خود جهت پاسخ به نیازهای تازه تر.

اختلاف و تفاوت های این دو سبک معماری به نظر می رسد بیش از شباهت های آنها باشد. معماری مدرن در معنای اصلی کلمه گذر از تاریخ و گذشته است در حالی که در پست مدرن به نوعی توجه اکید به سنت و تاریخ هر فرهنگ و تمدنی از جنبه های اصلی این سبک معماری می باشد.

به عبارت دیگر بست و کلنر معتقدند که «معماری مدرن تاریخ را رد می کند در حالی که معماری پست مدرن به خاطر برخورداری از منابع نمادین و سبکی غنی اش آن را حفاری می کند» (Best and Kellner, 1997, p. 153). معماری مدرن با هدف جهانی سازی (یعنی سبک بین المللی) پا به عرصه گذاشته است در حالی که معماری پست مدرن زمینه گرایی و توجه به سنت های هر قوم و ملتی را مد نظر گرفته است.

معماری مدرن نوعی وحدت گرایی را بر اساس عدم توجه به تاریخ و با جهانی سازی در خود دارد؛ اما در سبک پست مدرن با توجه به سنت و زمینه گرایی، کثرت انگاری را شاهد هستیم. جنکس می گوید که «پست مدرنیسم تلفیق گزینشی هر سنت با سیاق پیش از خودش می باشد، هم ادامه مدرنیسم است و هم فراتر رفتن از آن» (جنکس، 1376، ص 9). در معماری مدرن نوعی رابطه ستیزه جویانه با طبیعت و کالبدهایی که شکل انداموار دارند دیده می شود که در معماری پست مدرن بر عکس است یعنی توجه به طبیعت و الهام از آن وجود دارد.

معماری مدرن با رد نمود انسان انگارانه و شاعرانه سبک های پیشین به نفع هندسه های غیر تمثیلی و انتزاعی خود را وارد وادی جدیدی کرد؛ اما در معماری پست مدرن می بینیم که توجه به جنبه های انسانی بخشی مهم است. در معماری مدرن استفاده از فرم های مجرد و بی معنا بیداد می کند در حالی که توجه به معنا و فرم های متنوع جهت جذابیت در معماری پست مدرن هدف است.

در معماری مدرن به علت فقدان مکان و عملکردگرایی این سبک شکافی میان اندیشه و احساس را شاهد هستیم که معماری پست مدرن از این لحاظ نقطه مقابل معماری مدرن می باشد. معماری مدرن جهت پیشرفت، و به هدف رسیدن دست به تخریب محله های قدیمی و سنتی شهر برای ایجاد نشانه های جدید شهری زد که این امر در معماری پست مدرن با اعتراض شدید و حمایت از این گونه بافت ها همراه شد.

در پست مدرن تزیین گرایی و توجه به علایق و سلیقه های مختلف اهمیت دارد در حالی که در معماری مدرن با سادگی و شعار کم بیش است آن را توجیه کرده اند. در معماری پست مدرن پیروی از نوعی متافیزیسم غیر معمول را می بینیم که در معماری مدرن اهمیتی نداشته است.

در معماری مدرن کارکردگرایی و تفکر ریاضی حاکم است. به نظر جنکس آیین حاکم مدرنیسم در معماری را می توان بهبودی عمل گرا نامید که اعتقاد آن کار بیشتر با امکانات کمتر بود (جنکس، 1376: ص 31). ولی در معماری پست مدرن علاوه بر کارکردگرایی تفکر فرهنگی نیز حاکم است، بنابراین در معماری پست مدرن نوعی پلورالیسم دیده می شود؛ بنابراین روح ساختمان پست مدرن با دموکراسی سازگارتر است و روح ساختمان مدرن با استبداد. در نهایت معماری پست مدرن نسبت به عملکرد، دید هنرمندانه ای داشته است که در معماری مدرن فقط به انجام رسیدن مد نظر بوده است.

نتیجه گیری:

با توجه به معماری مدرن و پست مدرن و ویژگی هایی که برای هر یک برشمردیم، می توان با نگاه خاص این گونه تحلیل کرد که از این سبک ها دوره ای از تاریخ معماری را می گذرانند که در آنها شرایط اجتماعی اقتصادی و محیطی و به ویژه فلسفی تأثیر گذار بوده است.

 معماری مدرن در طی تاریخی که داشته است با معضل بزرگی درگیر بوده و ناچار در رفع آن برآمده است و آن رخ دادن جنگ می باشد. به این دلیل با مکاتب فلسفی و دیدگاه ها و فضای مدرنیته نتوانسته هماهنگ باشد اما معماری پست مدرن با احساس کمبودهای این سبک و در عین حال با فراغ بال و پشتوانه فکری غنی پا به عرصه گذارده است.

معماری مدرن به نوعی ایجاد کننده امنیت است، فرد دوره مدرن به دنبال زیبایی و تزیین نیست، به دنبال جایی است که در آن از بی خانمانی و عدم امنیت خود را دور زد. معماری مدرن با دوره مدنی آغاز شد که توجه به صنعت اصل بوده است و برای موفقیت در صنعت باید هر چیزی قربانی می شد.

اعم از انسان تا شرایط و زندگی انسانی. دوره پست مدرن در نقطه مقابل با ارزش دهی به انسان و احساسات وی شکل گرفته است نه مانند دوره مدرن که با عقل محاسبه گر و سودجو همه چیز را در راه رسیدن به هدف نادیده می گیرد. معماری پست مدرن به دلیل احساسات متفاوت که در جاهای مختلفی بروز کرده است دارای گستردگی و تنوع شده است.

 بنابراین «اختلاف نظر درباره معنی با وجود عالم پست مدرن، خود پسامدرن می باشد و باید به این اجماع رسید که اجماعی وجود ندارد چنان که تکلمه مفهوم پست مدرن به عنوان عدم اجماع، این است که ناهمرایی نمی تواند زیر سلطه یک یا چند سوی ناهمرایی باشد یا به وسیله یکی از ناهمرای ها حاصل شود» (دیباج، 1377: 57). لیوتار مدعی است که بدون شک پست مدرن بخشی از مدرن و به یک معنی مقدم بر مدرن است. یکی اثر تنها اگر نخست پست مدرن باشد می تواند مدرن باشد.