زیباترین مساجد ایران-بخش اول- مسجد امام اصفهان

زیبا، شگفت انگیز و پرشکوه. تاقها، کاشی های موزائیکی و گنبدهای مدور از ویژگیهای ساختاریِ معماری پیش از اسلام در ایران است. قدمت معماری ایرانی به 5000 سال پیش از میلاد باز می گردد و بر معماری کشورهای هند، ترکیه و تاجیکستان تا زنگبار تاثیر شگرف گذاشته است. آرتور پوپ (Arthur Pope)، یکی از متخصصان پیشرو در زمینه هنر ایرانی می گوید: “هنر متعالی ایرانی، به معنی واقعی کلمه همواره معماری بوده است. تفوق و برتری هنر معماری بر سایر هنرها هم در دوران پیش و هم در دوران پس از اسلام مشاهده می شود.” ساختمانها و مجموعه های متنوعی از قبیل مساجد، آرامگاهها، بازارها، پلها و قصرها از زمانهای قدیم و از دوران باستان باقی مانده اند. ایرانیان می دانستند که چگونه ساختمانهای بلند دارای فضای درونی گسترده بسازند و عبادتگاه هایشان همواره در تناسب و هماهنگ با عقاید و طبیعت اطرافشان بوده است. معماری مساجد در ایران از منطقه ای به منطقه دیگر تفاوت می کند که این تفاوتها ناشی از ساختارهای هندسی ، مصالح و سبکهای مخصوص به هر محل است. این مساجد اغلب دارای ساختارهای بسیار پیچیده هستند که در آنها از تنوع رنگها، کاشی کاری و طرحهای نمادین استفاده شده است. گنبد مساجد با منعکس کردن نور خورشید، همچون یاقوتی فیروزه ای بر بام مساجد می درخشد و مسافرانی که از جاده  ابریشم وارد ایران شده و از این راه گذر میکنند، قادرند از کیلومترها دورتر، این گنبدهای درخشان را ببینند.

مساجد بسیار مدرنی در سرتاسر جهان در دهه گذشته ساخته شده اند که شاهکار مطلق هنر معماریند. اما این مساجد به اندازه مساجد باستانی موجود در کشورهای مسلمان، ارزش تاریخی ندارند. ایران دارای مجموعه ای است از مساجد بسیار زیبا—که در کمال تاسف—بسیاری از مردم حتی از وجود آنها باخبر نیستند.

مسجد امام، اصفهان

 

 

مسجد شاه که به نام‌های مسجد امام، مسجد جامع عباسی و مسجد سلطانی جدید نیز شهرت دارد یکی از مساجد میدان نقش جهان اصفهان است که در طی دوران صفوی ساخته شد و از بناهای مهم معماری اسلامی ایران به‌شمارمی‌رود. این بنا شاهکاری جاویدان از معماری، کاشی‌کاری و نجاری در قرن یازدهم هجری است.مسجد شاه مربوط به دوره صفوی است و در اصفهان، جنوب میدان نقش جهان واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شمارهٔ ثبت ۱۰۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

 

این مسجد که در ضلع جنوبی میدان نقش جهان قرار دارد در سال ۱۰۲۰ هجری به فرمان شاه عباس اول در بیست و چهارمین سال سلطنت وی شروع شده و تزئینات و الحاقات آن در دوره جانشینان او به اتمام رسیده است.

 

معمار مهندس آن استاد علی‌اکبر اصفهانی و ناظر ساختمان محب‌علی بیک الله بوده‌اند. و خوشنویسانی چون علیرضا عباسی، عبدالباقی تبریزی، محمد رضا امامی، محمد صالح امامی در آن کتیبهنگاری کرده‌اند.

 

موقعیت: ضلع جنوبی میدان نقش جهان

سال تأسیس: ۱۰۲۰ (قمری) (دوره شاه عباس اول)

معمار: استاد علی اکبر اصفهانی و ناظر ساختمان محب علی بیک الله

خطاطان: علیرضا عباسی، عبدالباقی تبریزی، محمد رضا امامی، محمد صالح امامی

 

یکی از مهم‌ترین بناهای عصر صفویّه است که پیش تر به نام های مسجد شاه، مسجد سلطانی جدید و جامع عبّاسی شهرت داشت. این بنا نمایانگر اوج یک هزار سال مسجد سازی در ایران است. سنّت های شکل‌دهی، آرمان‌ها، شعایر و مفاهیم دینی، نقشه که از انواع قدیمی تر و ساده‌تر به‌آرامی کمال یافته، عناصر بزرگ ساختمانی و تزیینات همه در مسجد شاه با عظمت و شکوهی، که آن را در شمار بزرگ ترین بناهای جهان قرار داده، تحقّق و یگانگی یافته است .

 

بنای کنونی در ضلع جنوبی میدان نقش جهان واقع گردیده و از نظر ویژگی های معماری، تزیینات غنیّ و آثار نفیس دیگر از برجسته ترین آثار معماری ایران است. (دائرةالمعارف بناهای تاریخی در دورة اسلامی/۲، ص ۵۲) و چنان که از مآخذ برمی آید، بنای آن در سوّمین مرحله از اجرای طرح میدان نقش جهان به فرمان شاه عبّاس بزرگ (سال ۹۹۶- ۱۰۳۸ق/ ۱۵۸۸-۱۶۲۹م) آغاز گردیده و در دورة شاه‌صفی (سال ۱۰۳۸-۱۰۵۲ق/ ۱۶۲۹-۱۶۴۲م) به پایان رسیده است [۳]. سنّت های شکل‌دهی، آرمان‌ها، شعایر و مفاهیم دینی، نقشه که از انواع قدیمی تر و ساده‌تر به‌آرامی کمال یافته، عناصر بزرگ ساختمانی و تزیینات همه در مسجد شاه با عظمت و شکوهی، که آن را در شمار عظیم ترین بناهای جهان قرار داده، تحقّق و یافته است.

 

تمام مسجد دارای تناسبی شاهانه بوده و بر شالوده‌ای وسیع بنا گردیده است. قوس نیم گنبد سردر خارجی در میدان ۲۷ متر بلندی دارد و بلندی مناره‌ها در حدود ۳۳ متر است. مناره‌های بالای شبستان از آن هم بلند تر است، در حالی که گنبد روی آن بلندتر از همه قرار واقع گردیده است. جلوخان، که خود تقریباً ساختمانی است، حالتی دعوت کننده دارد که جمعیّت بیرو ن را به پناه، امنیّت و تجدید قوا در مسجد فرا می خواند.

 

نمای حیاط به دالان‌ها، طاقچه‌ها، توده‌های مقرنسهای روشن و نوارهای درازی از کتیبه‌های سفید درخشان آراسته است و سراسر آن از کاشی‌های هفت رنگ الوان پوشیده شده که مایه‌های آبی بر بالای پوشش زیرین مرمر با مایه‌های طلایی مستولی است.

 

دوقابی که در دو طرف مدخل واقع شده طرح سجاده را دارد که نمازگزار بر آن نماز می خواند. در فاصله‌ای بیشتر حجم جالب توجه این نما، که گاه بر اثر رنگ آبی درخشانش حالتی تقریباً اثیری پیدا می‌کند، کاملاً بر میدان مسلط است و در تضاد با کاخ برازنده شاهی، برتری خیره‌کننده دین را بر قدرت دنیوی و اهمیت اساسی دین را در زندگی شهر نشان می‌دهد.

 

جلوخان رو به شمال است، همچنانکه ضرورت میدان بوده، ولی از آنجا که محراب می باید رو به قبله باشد (یعنی شمال شرقی به جنوب غربی) برای جلوگیری از قناس شدن سلیقه و دقت زیادی لازم بود. این مشکل با موفقیت حل شده. شخص از جلوخان وارد دهلیزی عالی می‌شود که از ویژگیهای بناهای تاریخی ایران از زمانها قدیم بوده است. این دهلیز مدور است و از این رو هیچ جهتی ندارد و می‌تواند مانند پاشنه‌ای باشد که محور بنا بر روی آن بچرخد. دهلیز رو به طاق بلند ایوان شمالی باز می‌شود و از عمق تاریک آن انسان ناگهانم حیاط روشن از آفتاب را می‌بیند. در آن سوی حیاط سر در وسیع شبستان قرار دارد، دروازه‌ای به جهان دیگری از شکوه و قدرت متمرکز.

 

اگر شکوه رنگ و عظمت صحنه سر در و گنبد قبلاً خیره کننده بود، تکرار خیره کننده بود، تکرار خوش آهنگ عناصر ساختمانی، طاقنماهای متقارن، ایوانهای متعادل، آرامش حوض بزرگ وضو و اثر یکدست کننده رنگی فراگیر که بر همه جا گسترده، گنبد حالتی برازنده و گیرا و اندکی پیازی شکل، بر ساقه بلندی قرار گرفته، ساده و دارای طرحی بسیار روشن و گویاست، بی آنکه هیچگونه پشتبند یا حمال داشته باشد.

 

نقشه پی و ساختمان بنا هر دو نشان دهنده اعتقاد به سادگی در اسلام است و مفهومی بنیادی را نمایان و بیان می‌کند، که همانا برادری و برابری مومنان را که همگی از دسترسی بی‌واسطه به رحمت خداوندی برخوردار شده‌اند. حرکت و ارتباط در همه جا تسهیل شده و در هیج جا مانعی وجود ندارد. کف مسجد هیچ پله، نرده یا صفه‌ای ندارد. هیچ در بسته‌ای دیده نمی‌شود، هیچ دالان تونل مانند، جایگاه همسرایان، غلام گردشی، هیچ ساختار جداگانه‌ای مانند مذبح، هیچ فضای اختصاصی، هیچ جایگاه ممتاز وجود ندارد، درست همان طور که هیچ مراسم اختصاصی، هیچ شی مقدس و هیچ سلسله مقامات دینی موجود نیست.

 

دیوارها در میان نقش گل و بوته‌های باغ مانندشان گم می‌شوند، یا به باغهای واقعی و طبیعی باز می‌شوند. به خاطر تمرکز بار روی ستون‌ها هشت گوش چشم اندازهای وسیعی پدید می‌آید و فضای خالی به حداکثر می‌رسد.

 

طاقهای بلند و وسیع و تقاطعهای عالی و خوش آهنگ انحناهای تند فضاهایی را نشان می‌دهد که آزادانه تا محراب، همچون موج هایی در یکدیگر فرو می‌روند. نمازگزاران، وقتی که به نماز جماعت ایستاده‌اند و یا به تنهایی در فضای ارتباطی پدید آمده شرکت جسته‌اند، یکدیگر را می‌بینند. آگاهی متقابل و عبادت مشترک هسته اصلی اسلام است و در اینجا ساختمان در خدمت دین در آمده است

 

سازندگان بنا

 

کتیبه سر در مسجد به خط ثلث علیرضای عباسی و مورخ به سال ۱۰۲۵ حاکی از آن است که شاه عباس این مسجد را از مال خالص خود بنا کرده و ثواب آن را به روح جد اعظم خود شاه طهماسب اهدا نموده است. در ذیل این کتیبه به خط ثلث محمد رضا امامی، کتیبه دیگری نصب شده که به موجب آن مقام معماری و مهندسی معمار مسجد شاه، استاد علی اکبر اصفهانی و ناظر ساختمان محب علی بیک‌الله تجلیل شده است.

 

مسجد شاه یکی از شاهکارهای معماری و کاشیکاری و حجاری ایران در قرن یازدهم هجری است و آخرین سال تاریخی که در مسجد دیده می‌شود سال ۱۰۷۷ هجری یعنی آخرین سال سلطنت شاه عباس دوم و ۱۰۷۸ هجری یعنی اولین سال سلطنت شاه سلیمان است و معلوم می‌دارد که اتمام تزیینات مسجد در دوره جانشینان شاه عباس کبیر یعنی شاه صفی و شاه عباس دوم و شاه سلیمان صورت گرفته است.

 

محاسبه جهت قبله برای این بنا توسط شیخ بهائی انجام شده است. این قبله یابی که با استفاده از ابزارهای آن زمان صورت پذیرفته تنها هفت درجه با جهت واقعی قبله اختلاف دارد. 

 

مشخصات بنا

 

ارتفاع گنبد عظیم مسجد شاه ۵۲ متر و ارتفاع منارههای داخل آن ۴۸ متر و ارتفاه مناره‌های سردر آن در میدان نقش جهان ۴۲ متر است. از نکات جالب در مسجد انعکاس صوت در مرکز گنبد بزرگ جنوبی است. قطعات بزرگ سنگ‌های مرمر یکپارچه و سنگابهای نفیس، از دیگر دیدنیهای جالب این مسجد است.

 

این مسجد عظیم دارای دو شبستان قرینه در اضلاع شرقی و غربی صحن است. یکی از این شبستانها (شبستان شرقی) بزرگتر اما ساده و بی‌تزیین است و دیگری (شبستان غربی) کوچکتر است اما تزییناتی با کاشیهای خشت هفت رنگ دارد و محراب آن نیز از زیباترین محرابهای مساجد اصفهان است.

 

در دو زاویه جنوب غربی و جنوب شرقی دو مدرسه به طور قرینه قرار دارد که مدرسه زاویه جنوب شرقی را که حجره‌هایی نیز برای سکونت طلاب دارد، مدرسه ناصری و مدرسه زاویه جنوب غربی را سلیمانیه می‌نامند.

 

ارتفاع ایوان بزرگ جنوبی مسجد ۳۳ متر است و دو مناره در طرفین آن قرار گرفته‌اند که ارتفاع هر یک از آنها ۴۸ متر است. این دو مناره با کاشی تزیین شده‌اند و نامهای محمد و علی به طور تکراری به خط بنایی بر بدنه آنها نقش بسته است. گنبد بزرگ مسجد تزئینات جالبی از کاشیکاری دارد و نیز داری کتیبه‌ای به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی است.

 

سبک معماری این بنا به شیوه اصفهانی است

 

تزتینات بنا

 

تزیینات عمده این مسجد از کاشی های خشت هفت رنگ است. در مدرسه جنوب غربی مسجد، قطعه سنگ ساده‌ای به شکل شاخص در محلّ معیّنی تعبیه شده است که ظهر حقیقی اصفهان را در چهار فصل سال نشان می‌دهد و محاسبه آن را شیخ بهائی دانشمند، فقیه و ریاضیدان معروف عهد شاه عبّاس انجام داده است.

 

کتیبههای این مسجد شاهکار خوشنویسان معروف عهد صفویّه مانند علی رضا عباسی و عبدالباقی تبریزی و محمد رضا امامی است. کتیبه سردر باشکوه مسجد به خطّ علیرضا عباسی خوش نویس نامدار عصر صفویّه است که تاریخ آن سال ۱۰۲۵ ذکر شده است.

 

اسپرهای طرفین در ورودی ۸ لوحه با نوشته‌هایی مشکی بر زمینه فیزوه‌ای دارند که در هر یک از این اسپرها، ۴ لوحه کار گذاشته شده. در جلو خان سردر مسجد نیز کتیبه‌هایی با عبارات و اشعاری وجود دارد.

 

تخت سنگ بزرگی نیز در ضلع غربی جلوخان هست که از نوشته های آن تنها بسم الله الرحمن الرحیم به جا مانده است. کتیبه نمای خارجی سردر، خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت وجود دارد. اشعاری به خط نستعلیق در اصلی مسجد را که پوشش نقره و طلا دارد زینت بخشیده است؛ در این اشعار سال اتمام و نصب در ۱۰۳۸ تا ۱۰۵۲ ذکر شده است؛ اشعار فوق‌الذکر ۱۶ بیت است که هشت بیت آن بر یک لنگه و هشت بیت دیگر بر لنگه دیگر آن به طور برجسته نقش بسته است. این در، در ضلع جنوبی واقع است.

 

 

سنگاب‌ها

 

مجموعاً هفت سنگاب در مسجد شاه وجود دارد.

 

۱- سنگاب در ورودی: این سنگاب بر روی پایه‌ای هشت‌ضلعب در برابر درِ ورودی مسجد قراردارد، و از سنگ یشم ساخته‌شده‌است. کتیبه‌ای بر روی این سنگاب وجود ندارد، و بر سطح خارجی آن، با فاصله‌ای از لبه، نقشهای برجسته گل و بته کنده‌کاری شده‌است. از اواخر دهه ۱۳۷۰ حفاظی چوبی برای جلوگیری از آسیب‌های احتمالی دور سنگاب نصب شده‌بود که در سال ۱۳۸۹ با حفاظی شیشه‌ای تعویض شد. با وجود حفاظ امکان لمس سنگاب وجود ندارد.

 

۲- سنگاب چهلستون غربی: این سنگاب هم از سنگ یشم ساخته‌شده و بر پایه‌ای هشت ضلعی در میان دو مربع سنگی پاشویه‌دار قرارگرفته‌است. علاوه بر نقش‌های گل و بته در سطح خارجی سنگاب، در اطراف لبه آن اشعاری به خط نستعلیق بصورت برجسته کنده‌کاری شده‌است، و در بین بیت‌های شعر اصلی، جملات شعرگونه دیگری در وصف علی نگاشته‌شده‌اند. متن اشعار به این قرار است:

 

چون به فرمان سلیمان شاه جهانآنکه باشد فلکش از مه نو حلقه به گوش

علی حبه جنه

شاه جم‌جاه کز آوازه آب تیغششد به کانون جهان آتش بیدار خموش

قسیم النار و الجنه

گشت در مسجد شاه این قدح آب تمامکه ز هم چشمی او جام بیامد به خروش

وصی المصطفی حقاً

نیست بر ساغر زرین فلک چشمک‌زنبسکه موجش شده چون آب گهربار ز نوش

امام‌الانس و الجنه

گرچه سرپوش به دریا نتوان پوشیدنلیک بر شهرت بحرست حبابش سرپوش

یا قاهرالعدوّ

حضر چون وصف روان‌بخشی این آب شنیدگفت با آب بقا آب رخ خود مفروش

یا والی‌الولی

چون به یاد شهدا آبخوری می‌گویدلب باز قدح او که به جان بادت نوش

یا مظهرالعجایب

فکر سامی پی تاریخ به هر سو می‌گشتگفتمش زمزمی از کعبه ثانی زده جوش

یا مرتضی علی

 

 

 

 

 

 

 

 

گردآورنده:مهندس چکش کار